دوبیتی های روستای کهن (قسمت پنجم)

 

دو بیتی هایی که در زیر می آید از بین مردم روستای کهن گردآوری شده که از  گذشته تا حال خوانده می شده و می شود:

 

الا دختر توشاه دختروني                    درخت ميوه ي مازندروني

   هنو كه غنچه اي پن بوس به من ده        كه فردا گل شوي از ديگروني

 

به نادوني گرفتم كوره راهي                 ندونستم كه ميافتم به چاهي

بدل گفتم رفيقي تا به منزل                   ندونستم رفيق نيمه راهي

 

دلم  مي خواد كه دل سوزم تو باشي          چراغ و شمع و پي سورم تو باشي

دلم مي خواد كه در شبهاي مهتاب            همون ماه دل افروزم تو باشي

 

زنم من گله را اندر بلندي                       كه تا گرگم نگيره گوسفندي

بيارم با خودم من سنگ كني                   كنم ور گردن گرگون كمندي

   

بزن ني را كه غم داره دل من       بزن ني را كه دوره منزل من

بزن ني را مقامش را مگردون      كه دور افتاده يار همدل من

 

دلم تنگه چو ابر هم كشيده     رخم زرده چو كاه نم كشيده

نه بينيد طالع برگشته من       سروكارم به تنهايي كشيده

 

غريبي سخت مرا دلگير داره     فلك بر گردنم زنجير داره

فلك از گردنم زنجير ور دار      كه غربت خاك دامنگير داره

 

به پرك نون بسازم من شو و روز     ننالم هيچ از ديروز و امروز

    بنالم روزو شو از عشقت اي ول          بگيره تا ز سوز سينه ام روز

 

نمي تونم غمت ور دارم از دل     نمي تونم بسازم دور منزل

نمي تونم دم بي تو نشينم        دوپايم تا بزانو مانده در گل

 

مگر شهر شما كاغذ گرونه        مركب در قلمدون زعفرونه

مركب در قلمدون رنگ آبه           دل كافربه حال من كبابه

 

       ترا مي خوام وگرنه يار بسيار         گلي مي خوام وگرنه خار بسيار

     گلي مي خوام كه در سايش نشينم       وگرنه سايه ديوار بسيار

 

پدرخوبه و مادر نازنينه                          برادر ميوه روي زمينه

اگر گردي همه عالم سراسر             نبيني ميوه اي به از برادر

 

 

دوبیتی های روستای کهن (قسمت چهارم)

 

دو بیتی هایی که در زیر می آید از بین مردم روستای کهن گردآوری شده که از  گذشته تا حال خوانده می شده و می شود:

خوشا روزي كه با هم مي نشستيم           قلم بر دست و كاغذ مي نوشتيم

قلم اشكست و كاغذ باد برد                مگر خط جدايي مي نوشتيم

 

    سر راهم دو تا شد واي برمن                رفيق از من جدا شد واي بر من

رفيق از من جدا شد رفت به غربت       به غربت آشنا شد واي بر من

 

پسر عمو گل آلاله من                          بكن كفشو بيا در خانه ي من

بكن كفشو بيا بر روي قالي                 بده دسمال دستت يادگاري

بده دسمال دستت را بشورم             به آب زمزم و صابون خالي

 ستاره سر زد و ماه هم بدنبال             رئيس قافله كي مي كني بار

ازاينجا تا به كرمون لاله كشتم            ميون لاله ها سيبي نوشتم

ورين راه مي روي سيبم نچيني                كه اين سيب را بخون دل نوشتم

 

شب شنبه ازكرمون بار كردم             قطار لوك زرد افسار كردم

 

دو تا سبل بلن بيديم گل هم                      جدا گشتيم و هر دو مي خوريم غم

نه دسم مي رسه كه گل بچينم             نه اون سبل بلن سر مي كنه خم

 

            الا دختر كه موهاي تو بوره                   به حموم مي روي راه تو دوره      

به حموم مي روي زودي بيايي          كه آتش بر دلم مث تنوره

 

سر كوه بلن ني مي زنم ني                       شتر گم كرده ام پي مي زنم پي

شتر گم كرده ام با جفتيش                       گلي گم كرده ام شايد تو باشي

 

الا دختر به بالات اومدم من                  براي خال لبهات اومدم من

شنيدم خال لبهات مي فروشي                 خريدارش منم چن مي فروشي

 

سر كوه بلن ني مي زنم ني                      شتر گم كرده ام پي مي زنم پي

شتر گم كرده ام با بار قالي                      گلي گم كرده ام شايد تو باشي

 

ولم از سرگدار اومد خوش اومد               چو ماه پرده دار اومد خوش اومد

       كشيده چادري بالاي روبند                       به سيل گل هزار اوومد خوش اومد

 

پسيني كه ول من رو به راه شد         دلم لرزيد ورنگم كهربا شد

بدلبر من خدا حافظ نكردم                    همي  ديدم  از پوزه پنا شد

 

سيه چشمي كه گندم پاك مي كرد            مرا مي ديد گريبون چاك مي كر د

عرق از پشت چشمانش بره بره           خود دسمال دلبر پاك مي كرد

 

سرم درد و سرم درد و سرم درد         به رويم واكنين باغ گل زرد

     به رويم وا كنين چيزي نگوئين        غريبي گشته ام رنگم شده زرد 

  

دو سه روزه كه بوي گل نيومد          صداي چه چه بلبل نيومد

برين از باغبون گل بپرسين              چرا بلبل به سيل گل نيومد

 

 

ادامه در بخش پنجم

                 

دوبیتی های روستای کهن (قسمت سوم)

                        

دو بیتی هایی که در زیر می آید از بین مردم روستای کهن گردآوری شده که از  گذشته تا حال خوانده می شده و می شود:

                 

                          ترا مي خوام وگرنه يار بسيا ر            گلي مي خوام وگر نه سايه ي ديواربسيار 

                         گلي مي خوام كه در سايش نشينم                   وگرنه سايه ي ديوار بسيار

 

سرت نازم كه سر سر مي كني ول           مثال بره غرغر مي كني ول

مثال بره ی تازه رگايي                               دمادم ياد مادر مي كني ول

 

دو تا كفتر بيديم هر دو خوش آواز              شووا در لونه و روزا به پرواز

الهي خير نبينه مرد صياد                     كه همتاي مرا برده به شيراز

 

دو تا سبل بلن بيديم گل هم                      جدا گشتيم و هر دو مي خوريم غم

نه دسم مي رسه كه گل بچينم             نه اون سبل بلن سر مي كنه خم

 

 

شتر از بار مي ناله من از دل              بناليم هردو مون منزل به منزل

شتر ناله كه من بارم گرونه              منم نالم كه دور افتيدم از ول

 

سه پنج روزه كه دور از نازنينم                  گهي در آسمان گه در زمينم

گهي ماهي شوم در قعر دريا            گهي چون حلقه بر دور نگينم

 

عزيزم مي دويد من مي دويدم                عزيزم مي نشست من مي رسيدم

دو تا خال سياه كنج لبش بيد                 اگر او مي فروخت من مي خريدم

 

خوشا امشو كه مهمون شمايم            كبوتر وار بر بون شمايم

ترش رويي مكن بر روي مهمون       خدا داند كه فردا شو كجايم

 

ول بالا بلند نازنينم                        اگر تو آسموني من زمينم

دم مرگم بيا يك شو به بالين               ببين گرگ اجل اندر كمينم

 

بلن بالا به بالات اومدم من               براي خال لبهات اومدم من

شنيدم خال لبهات مي فروشي            خريدارش منم چن مي فروشي

 

گلي از دس من بسون و بو كن           ميون هر دو زلفونت فرو كن

به هر جايي كه رفتي من نباشم          همونجا با خود گل گفتگو كن

غريبي سخت مرا دلگير داره                            فلك بر گردنم  زنجير  داره

فلك از  گردنم زنجير  بردار                            كه غربت خاك دامنگير داره

 

خداوندا  زمانه  مفلسم  كرد                            طلا بودم به مانند مسم كرد

طلا بودم  سردست‌بزرگان                              فلك گوشه‌نشين مجلسم‌كرد

 

خوشا امشوكه‌مهمان‌شمايم                             كبوتر  بر لب  بام  شما يم

تروشرويي‌مكن‌برروي‌مهمان                                خدا دونه كه‌فردا شو‌كجايم

ول من و ول من و ول من              به كرمون مي برن آب و گل من

به كرمون مي برن قليون بسازن         كه تا دلبر كند دود از دل من

 

جوون خوبه لبش پر خنده باشه            شكر كنج لبش آكنده باشه

جووني كه نداره مال دنيا                  بميره بهتره تا زنده باشه

 

درخت سبلي بيدم در كنج بيشه             تراشيدن منو با ضرب تيشه

تراشيدن منو قليون بسازن                 كه آتش بر سرم باشه هميشه

 

مسلمانان چه ناداري بلايه                 كه هر كي مال داره كدخدايه

بگيرن دستشو بالانشونن                   نمي پرسن اصلت از كجايه

 

ول من شهربانو نام داره                   بدستش تركه ي بادوم داره

بدستش تركه ي بادوم باغي                ز چشمش حكم قتل عام داره

 

دو بیتی های روستای کهن(بخش دوم)

 

دو بیتی هایی که در زیر می آید از بین مردم روستای کهن گردآوری شده که از  گذشته تا حال خوانده می شده و می شود:

دو بيتي

بيا بادا ببر دسمال دستم                   به پيش دلبر شيدا و مستم

     بگو دلبر سلومت مي رسونه               كه من از كودكي دل ور تو بستم

 

گلي از دست من بسون و بو كن         ميون هر دو زلفونت فرو كن

به هرجايي كه رفتي من نبيدم            همونجو با خود گل گفتگو كن

 

دلارومم نشسه بر لب جو               گلي از ِِاو گرفته مي كنه بو

گلي كه ِِاو بياره بو نميده                  خودم با گل  بشم يارم كنه بو

 

بهار اومد و گل ها چيدني شد             لبون دخترون بوسيدني شد

لبون دخترون هل اس و ميخك          به سوغات بزرگون بردني شد

 

از اينجا تا به كرمون لاله كشتم            ميون لاله ها سيبي نوشتم

     از اينجا مي روي سيبم نچيني              كه اين سيبه به خون دل نوشتم

 

        دو تا ياريم كه داغ هم نبينیم                كه گل خرمن كنيم سايش نشينيم

كه گل خرمن كنيم سايه نداره            كه درد عاشقي چاره نداره

 

  لب بوم اومدي ُرخ تازه ِكردي                  قدت رو باقدم هم اندازه كردي

 

از اون بالا مياد چادر كتوني            به زير چادرش داره دكوني

دكون رنگرزي رنگت بجوشه           دل من طاقت دوري نداره

 

دو سه روزه كه من پاي گدارم          خبر از جان شيرينم ندارم

        نيومد قاصدي احوالش بگيرم             خودم مي رم كه ديدارش ببينم

 

خداوندا دلم به جايي بنده               همون جايي كه ايوونش بلنده

به بالينم ميا تو دارم امشو            كه يار خود جدا مي بينم امشو

 

الهي و الهي و الهي                     سر راهت دراد مار سياهي

اول بر من زنه دل ور تو بسم           دويم بر تو زنه كه بي وفايي

 

   پسر عمو گل آلاله ي من                    بكن كفشو بيا در خونه ي من

  بكن كفشو بيا ور روي قالي                 بده دسمال دستت يادگاري

بده دسمال دستت تا بشورم              به آب زمزم و صابون خالي

 

سر راهت نشينم گل بريزم                اگر خنجر بباره برنخيزم

    اگر خنجر بريزه مثل بارون                  كه تا رويت نبينم بر نخيزم

 

سرم درد مي كنه صندل بيارن              طبيب از ملك  اسكندر بيارن

طبيب از ملك اسكندر نباشه                عرق از سينه ي دلبر بيارن

 

ستاره در هوا مي بينم امشو             ببالينم مَيا بيمارم امشو

ببالينم مَيا كه كشته مي شي               تمام دشمنون بيدارن امشو

 

ستاره در هوا تاق زمينه                   خودم انگشتر و يارم نگينه

خداوندا نگر دار نگين باش              كه يار اول و آخر همينه

 

ادامه در بخش سوم 

دوبیتی های روستای کهن(بخش اول)

دو بیتی هایی که در زیر خواهد آمد توسط مردم روستای کهن خوانده می شود:

     همانطور كه در بخش هاي اول و دوم پيشگفتار دوبيتي ها ذكر كرديم ضمن مطالعه ي چندكتاب  موجود و قابل دسترس در مورد دوبيتي هاي ايران، وجوه اشتراك فراوان بين اين دو بيتي ها كاملا مشهود بود.همچنين تعداد زيادي از دوبيتي هاي گردآوري و چاپ شده در هر كتاب و نوشته اي تكراري هستند. اما احتمال اين كه هنوز پاره اي از دوبيتي ها در بعضي مناطق ايران وجود داشته و بصورت نوشتاري در نيامده باشد نيز وجود دارد.در بازخواني دقيق و بررسي تطبيقي اين دوبيتي ها مي توان تكراري هاي آن را مشخص و نسبت به دسته بندي و حتي بوم شناسي آنها نيز اقدام كرد.اين كار درخور حوصله ي فعلي اين وبلاگ نيست .شايد اگر توفيق و فرصتي حاصل شد در آينده به اين كار (حد اقل فراخور دوبيتي هاي كوهبنان - زرند) پرداخته شود .

     در كتاب «گذري بر فرهنگ عامه مردم خرمدشت و سبز دشت» نوشته آقاي علي اكبر عربي قريه علي تعداد قابل توجهي دوبيتي جمع آوري شده كه پاره اي از اين دوبيتي ها تكراري نبوده و به لحاظ بوم شناسي نيز ارزشمند مي باشند. آقاي عربي در كنار پژوهش هاي خود در  رابطه با موضوعات مختلف مردم اين منطقه بطور قطع بايد تلاش فراواني راصرف گرد آوري اين دوبيتي ها نموده باشند كه جاي تقدير دارد.در جاي خود تعدادي از دوبيتي هاي موجود در اين كتاب را در اين وبلاگ خواهيم آورد.وجود اين دوبيتي ها و همچنين دوبيتي هايي كه همراه با درج حروف لاتين ( تقريبا آوانويسي) در زير مي آوريم ،گواه صادقي است بر اين ادعا كه هنوز در گوشه و كنار كشورمان دوبيتي هايي وجود دارند كه نوشته نشده اند و بصورت شفاهي در بين مردم خوانده مي شوند. اين دوبيتي ها قدري در زبان و نوع مضامين خود با آنچه در ديگر كتابهاي دوبيتي چاپ شده آمده متفاوت مي باشند.اگر اين موضوع يعني يافت نشدن نمونه هايي از اين دوبيتي ها در ديگر مناطق صادق باشد .آن وقت مي توان در مورد ميزان ارزش گزاري آنها سخن گفت .

 دوبيتي هاي زير به روايت مرحوم آقاي حسين محمودي كهن (حسين ميرزا) است كه از روي نوارتوسط فرزند ايشان آقاي محمد علي محمودي كهن بر روي كاغذنوشته شده و پس از ويرايش وتايپ در اين جا درج مي شود .لازم به ذكر است براي كمك به سهولت در خواندن صحيح كساني كه با گويش مردم روستاي كهن آشنا نيستند سعي شده دوبيتي ها با حروف لاتين نيز نوشته شود.

معادل حروف لاتين عبارتند از:

                  آ =â               ج=  j                  ژ =ž                    ل = l            ِا = e

ش = š          ح ،ه = h              س،ص،ث = s       م = m

چ = č             د =d                    ف = f                ن = n

خ = x             ز،ذ،ض = z            ك = k                و = v

غ ،ق=q             ر =r                  گ = g               ي = y

(واكه هاي مركب: او = ou             اي = ey)

 

                  بيابون تا بيابون بيد خونه ي من               نيومد كاغذي از جانونه ي من  

                       نيومد كاغذي تا من بخونم                تسلي شه دل ديوونه ي من

Byyâbun tâ  byyâ bun byd xouneye man  

            Nayumad kâqazy az jânouneye man        

                  Nayumad kaqazy tâ man bexunam            

                               Tasalâ še dele dyvouneye man                   

  الا دختر كه مي خوام خاطرت رو         به برگ گل ببرم چادرت رو

            كه برگ گل نباشه برگ ريحون            به خاكستر نشونم دشمنونت رو

                     Alâ douxtar ke my xâm xâteret ro             

                    Be barge goul beboram čâdorat ro            

           Be barge goul nabâžâše barge reyhoun      

Be xâkestar nešounam doučâšmanounet ro  

ستاره از كنار ماه بردن                       سر يار مرا از راه بردن

              الهي خير نبينن قومدونش                    سرشب گفتن و سحر گاه بردن

           Setâre az kanâre mâh bourdan                       

             Sare yare marâ az râh bourdan                       

        Elâhy xeyr nabynan qoumedouneš                   

sare šab gouftano sahargâh bourdan                

   عزيزم خدمتت رو كم نكردم               زدي تيري كه شونه خم نكردم

      زدي تيري از اون تيراي كاري                 كه ماند بر شونه ي من ياذگاري

Azyzam xedmatet rou kam nakerdam                

           Zady tyry  ke šoune xam nakerdam                     

                          Zady tyry az own tyrâye kâry                            

  Ke mânad bar šowneye man yâdegâry                

   گلي دارم نشون كس نمي دم                خريدم گوهري واپس نمي دم

            خريدم گوهري بهر بزرگون                        كه همچين نازنيني از دس نمي دم

     Gouli dâram nešune kas namy dam                   

   Xarydam gowhary vâ pas namydam                 

Xarydam gowhary bahre bouzurgown              

Ke hamčyn nâzanyny az das namydam             

                   شب است و آسمون پر از ستاره        چرا دلبر زما كرده كناره                                                 

                  برين از باغبون گل بپرسين               چرا بلبل به سيل گل نيومد

         Šab ast o âsemoun pour az setâre              

                  Čerâ delbar ze ma kerde kenâre                   

         Beryn az bâqeboune goul bepoursyn               

Čerâ boulboul be sayle goul nayoumad       

                            از اينجا تا به كرمون سه گداره               گدار اولي نقش و نگاره

گدار دومي مخمل بپوشم                    گدار سومي ديدارياره

            Az eynjâ tâ be kermoun se qoudâra             

                                                       Qoudâre avaly naqš o negâra

           Qoudâre douvomy maxmal bepoušam          

                               Qoudâre sevoumy dydâre yâra                     

       خوشا روزي كه با هم مي نشستيم           قلم بر دست و كاغذ مي نوشتيم

       قلم مي شكست و كاغذ باد مي برد            مگر نومه ي جدايي مي نوشتيم

     Xoušâ ruzy ke bâ ham my nešastym             

   Qalam bar dast o kâqaz my neveštym 

 

Qalam my škast o kaqaz bâd my bourd        

       Magar noumeye jodâey my neveštym           

  شبي كه من شدم مهمون خاله               دلم از ُگشنگي اومد به ناله

         چرا غم مي خوري اي جون خاله                كه نون در سفره و ماس در پياله

Šaby ke man šoudam mehmoun xâla          

           delam az gošnegy oumad be nâla                 

         čerâ qam my xoury ay joune xâla               

    ke noun dar soufre o mas dar pyyâla             

  شب اول به كوي كوهبنونم               شب دوم به شور كاي ميونم

   شب سوم به طرز لاله زارم              شب چهارم به راور تنگ يارم

                                                  abe aval be koye kohbanounamš

          abe dovom be šourkâye miyoš

           abe savom be tarz lâlezâramš

     abe čahârom be râvar tange yâraš

            حسينا مي دويد من مي دويدم                حسينا مي نشست من مي رسيدم 

        دو تا خال سياه كنج لبونش                    اگر اون مي فروخت من مي خريدم

Hussinâ my davyd man my davydam             

Hussina my nešast man my rasydam            

                  Dou ta xâle syyâ kunje labuneš                     

Agar own my foruxt man my xarydam            

  دلم تنگه چو ابري هم كشيده                 رخم زرده به كاهي نم كشيده

بياييد قوم دون  دورم نشينيد                  سر و كارم به تنهايي كشيده

                                              Delam tange čou abry ham kašyda

                Roxam zarda ba kâhy nem kašyda            

         Biyâeyd qowmedon dowram nešynyd         

                      Sar o kâram be tanhâey kašyde               

                  دلم مي خواد از اينجا پر بگيرم                زمين كربلا لنگر بگيرم                   

          زمين كربلا يا شاه مردان                        سراغ از اكبر و اصغر بگيرم

Delam my xâd az eynjâ par begyram       

           Zamyne karbalâ langar begyram             

              Zamyn karbalâ ya šâhe mardân               

              Sorâq az akbar o asqar begyram               

      بيا دلبر برايم دلبري كن                          چكش َور دور برايم زرگري كن

          چكش َور دور بريم هر دو به شيراز               خو ِدت انگشتر و ما رو نگين كن

                     Biyâ delbar barâyam delbary kon            

        Čakouš var dour barâyam zargary kon      

Čakouš var dour barym har do beh šyrâz   

       Xoudet angouštar o mâ rou negyn kon     

          سيه چشمي كه گندم پاك مي كرد                منو مي ديد و گريبون چاك مي كرد

          منو مي ديد و اشكاش شيبه مي شد            خو ِد دسمال كتونش پاك مي كرد

Siyah čašmy keh gandoum pâk my kerd      

Manou my dyd o garyboun čâk my kerd      

      Manou mydyd o aškâš šybeh my šoud        

            Xoude dasmâle katouneš pâk my kerd               

غريبي سخت مرا دلگير داره               فلك بر گردنم زنجير داره

       فلك از گردنم زنجير َور دار                كه غربت خاك دومنگير داره

      Qaryby saxt marâ delgyr dara              

  Falak bar gardanam zanjyr dâra             

Falak az gardanam zanjy var dâra           

    Ke qourbat xâke dâmangyr dâra            

   بزن ني زن كه ني آواز داره               َمقوم سرحداي شيراز داره

   بزن ني زن مقوم از ني نگردون           به هر سازي كه دلبرناز داره

                      Bezan ney zan ke ney âvâz dâra                

                        Maqoume sarhadâye šyrâz dâra                  

Bezan ney zan maqoum az nay nagardoun      

                            Be har sâzy ke delbary nâz dare                    

عزيزو مادرم زاد مادرم زاد                كه كاشكي مادرم منو نمي زاد

مرا زاد و شير رحمتم داد                  بزرگم  ِِِكرد و دست زحمتم داد

         Azyzew mâdaram zâd mâdaram zad            

       Ke kâšky mâdaram manou nemy zâd           

                      Marâ zâdou šyre rahmatam dâd                  

Bouzourgam kerd o daste zahmatam dâd       

                ترا مي خوام وگرنه يار بسيار                          گلي مي خوام و گرنه خار بسيار

                  گلي مي خوام كه در سايش نشينم             و گرنه سايه ديوار بسيار

 Touro my xâm va garna yâr besyâr 

 Gouly my xâm va gar na xâr besyâr

Gouly my xâm ke dar sâyaš nešynam

           Va gar na sâyye dyvâr besyâr

ادامه در بخش دوم           

فرهنگ روستای کهن - دوبیتی پیش گفتار (2)

فرهنگ روستا - دوبيتي ها

پيشگفتار(2)

         قالب شعری-فرهنگی دوبیتی در سراسر مناطق ایران زمین بر اساس خود ویژگی های اقلیمی ـ خلقیات ، احساسات و درونمایه های زندگی مردم هر روستاشکل گرفته و هر گز بدنبال پیدا کردن قالب های شعری با اوزان عروضی نبوده است. این دوبیتی ها سرشار از خلوص و لطافت روحی هستند که با استفاده از لهجه ی محلی و واژگانی که غالبا اصیل می باشند بیان شده اند. همچنین گویای ذوق و قریحه ی  گویندگان دوبیتی ها نیز می باشد.

      از آنجا که دوبیتی های مورد نظر ما عمدتا در فرهنگ روستایی کشورمان شکل گرفته مضامین و حوادث موجود در آنها نیز دارای درونمایه ای از زندگی روستایی است . مناسبات مسلط نظام شبانی یا فئودالی سازنده شالوده زندگی گویندگان این دوبیتی هاست .رد پای  این زندگی در کلمات دوبیتی ها جاری و ساری می باشند. شادی ها،غم ها، دلبستگی ها،عشق، گله مندی از مشکلات زندگی ،ناله از بی وفایی، بد عهدی زمانه و مردم،انتظار،سوگ و...همه و همه در آن ها نهفته است.دوبیتی ها ی مورد نظر ما عموما توسط مردم عادی و گمنام سروده شده اند که غالبا بدلیل عدم برخورداری گوینده از زبان نوشتاری تنها از راه شفاهی و سینه به سینه از این منظقه به منطقه ای دیگر برده شده است و در هر شرایط اقلیمی خود را به  رنگ و بوی زندگی آنجا در آورده و بر زبان مردم جاری شده است. شاید یکسان بودن مضامین غالب این دوبیتی ها در بین اقوام مختلف ایرانی ناشی از همین موضوع باشد.

     دو بیتی هایی که با  نام «حسینا» در روستاهای کرمان ، سیستان و دیگر جای جای ایران کاربرد دارد گواه این موضوع است . بگونه ای که مردم کرمان و سیستان «حسینا» را متعلق به سرزمین خود می دانند.نزدیکی بسیار زیاد این دوبیتی ها از نظر محتوا که همانا آمیختگی آنها با بن مایه های زندگی مردم این دو منطقه می باشد در بسیاری موارد موجب شده تنها بعضی از واژه ها تغییر یافته و پیام تقریبا یکسان می باشد.

      بقول دکتر شمیسا زبان دوبیتی های "کتاب ترانه های نیمروز " از جمله حسینا احتمالا به لحاظ لهجه سیستانی در زبان مردم کرمان تغییر کرده است. «دوبیتی ها را غالبا خود مردم (نه شاعران رسمی) از روی نیاز روحی سروده و در آن آمال خود و زندگی و محیط خود و به طور کلی خویشتن خویش را با زبان مردم بیان کرده اند و این از نظر مردم شناسی و جامعه شناسی حایز کمال اهمیت است . از نظر زبان شناسی نیز مطالعه در لهجه ها و تطور آن  ها و پیوند آن ها بر مبنای فهلویات ( دوبیتی ها) بسیار پر ثمر خواهد بود. در ترانه ها از لعات عربی و فرنگی کمتر نشانی است و اساس آن ها همان زبان ساده محاوره است...دوبیتی هاگاهی مشکلات متون قدیم را حل می کنند زیرا در آن ها به آداب و رسوم مردم قدیم اشاره شده است.» (شمیسا-سیروس،سیر رباعی در شعر فارسی ص 282)

       بقول استاد بهار يكي از هزاران آهنگهاي شعرفارسي كه ازازمنه پيش ازاسلام در ميان طبقات مردم ايران رواج داشته و هنوز هم دركوهستان ها و جلگه هاي زيباي اين مرز و بوم زبان زد صاحبدلان و تسليت بخش دل عشاق و ورد زبان جوانان از مرد وزن ايراني است همانا وزن دلكش «فهلويات» (دوبيتي ها) است ...امروزه نيز ... اين نوع سخن در دامنه هاي كوهستان و...صحاري قوم ايران ورد زبان مرد وزن ، پير و جوان ايراني است و بقدري زياد است كه نمي توان گوينده آنها را بدست آورد ... اين جنس شعر در سينه هاي مردم بياباني و روستاييان ثبت شده و هر چه از آن معروف است به باباطاهر منسوب و مابقي بي نام و نشان سينه به سينه سير مي كند...                                                               

     يكي از اختصاصهاي اين اشعار اين است كه مشتمل بر لغات كهنه ي فارسي و اصطلاحات زيبا و تعبيرات عالي است و من جمله از لغاتي كه در اين اشعار بنظر رسيده و جالب دقت شد همانا لغت «ول» است. كه بجاي معشوق استعمال شده... اختصاص ديگر اين اشعار اين است كه با معاني طبيعي گفته شده و نمونه و علامتي از معاني اشعار شهري ... در آنها يافت نمي شود.                                                                              

    مختصات عمومي دوبيتي ها                                                             

     1-  اصل در  دو بيت يا دو بيتي ها آن است كه شاعر مطلبي را عنوان كند و آن را در دو بيت ختم سازد و و مجموع نيروي احساسات و هيجانها و درد دل خود در لخت آخر بيان سازد و سه لخت اول و دوم و چهارم نيز حكم است كه داراي قافيه باشد و لخت سوم ازاين حيث آزاد و در اختيار گوينده است و گاهي هم ديده شده كه مطلب طولاني و داستاني و عشقي را به همين ترتيب دو بيتي ساخته اند...                  

      2- اختصاص ديگر دوبيتی ها آن است كه همه آنها از حيث لفظ و معني داراي كمال سادگي است و ...ايهام و جناس و ساير صنايع وتكلفات معنوي و... در آنها ديده نمي شود . و آن هايي كه اصل است يعني درآسمان صاف يا زير چادر و يا دامنه كوهسار گفته شده است داراي يك طرز تفكر و تعبير خاص ايراني است ...چنانچه براي كسي كه به اين دو بيتي ها انس گرفته باشد اگر دوبيتي جعلي كه مردم شهر گفته باشند هر قدر هم در سادگي آن سعي شده باشد به بييند بي درنگ به ساختگي بودن آن پي خواهد برد.                                         

    3- ديگر از مختصات آن آزاد بودن قوافي است كه بنا به عادت قديم ميزان قافيه را آهنگ كلمه قرار داده اند.نه حرف چنان كه «يار» و«مال» ،«سر انداز»و «گردن انداز» و«ور من انداخت» و «توي غم انداخت»و « فال گيرم» و «احوال گيرم » و...                                             

     4-  ديگر از علامت قدمت و اصالت اين دوبيتي ها، آن هايي است كه غالبا مصراع سوم تكرار مطلب مصراع دوم بوده و ذهن شنونده را براي گرفتن نتيجه در مصرع  چهارم آماده مي سازد .                          

       5-  ديگراختصاصات اين اشعار لغات روستايي آن است كه غالب آنها فارسي خالص و بعضي از آنها مربوط به لهجه هاي قديم است .

فايده اين ترانه ها (دو بيتي ها)                                                      

...هر چند اين اشعار در نظر علماي شهري و دانشمندان و ادباي عاليقدر از لحاظ ادبي كم ارج مي نمايد ، ليكن  از لحاظ حال و لطف طبيعي و شناختن عادات و حالات و تصورات و تعبيرات مردم روستا ها و از نظر لغات و لهجه و  ساير خصوصيات ... داراي كمال اهميت است ...»( مراجعه شود به مقدمه استاد بهار بر کتابهای ترانه های محلی ایران و  هفتصد ترانه نوشته حسین کوهی کرمانی)

ترانه های عامیانه مردم کرمان، دارای سادگی و غنای عجیبی است که از همان دیرباز مورد توجه مستشرقین نیز بوده است. حدود صد سال پیش کلنل لریمر کنسول انگلیس در کرمان به همراه همسرش اقدام به جمع آوری افسانه ها و ترانه های مردم کرمان کرد که در سال 1353 به همت فریدون وهمن با عنوان «فرهنگ مردم کرمان» در ایران چاپ شد. در سال 1310 حسین کوهی کرمانی کتاب ترانه های ملی را انتشار داد که مورد توجه محافل ادبی قرار گرفت. کوهی این ترانه ها را از سال 1296 شمسی با سیاحت (با پای پیاده) در مسیر کرمان و تهران از زبان مردم دهات و قصبات بین راه گردآوری کرد. بعد از استقبال از کتاب اول، کوهی کار خود را گسترش داد و کتاب دیگری را با مقدمه محمد تقی بهار و به اسم هفتصد ترانه منتشر ساخت (تهران،  1317 ش).

       در سالهای اخیر در مورد این وجه فرهنگ روستایی تحقیقات چندی صورت گرفته که بی تردید هنوز نتوانسته تمامی دوبیتی های مناطق مختلف را گردآوری و بصورت همه جانبه مورد ارزیابی قرار دهد. از آنجا که در این نوشته امکان پرداختن بیشتر به این موضوع نیست به همین مقدار بسنده نموده و علاقمندان را به منابع زیر ارجاع می دهیم . اما پس از این مقدمه تلاش خواهیم کرد نخست به گرد آوری دوبیتی هایی که در روستای کهن (کن) بر زبان مردم جاری بوده و یا هنوز در خاطره ها باقی است بپردازیم .سپس ضمن استفاده از دو بیتی های گرد آوری شده توسط حسین کوهی در یک بررسی تطبیقی (از نظر موضوع،واژگان و...) دوبیتی هایی را که نزدیک به دوبیتی های مورد استفاده مردم روستای کهن می باشند مشخص و در دسته بندی موضوعی  بیاوریم.

 

براي كسب اطلاعات بيشتر در مورد دوبيتي ها به منابع زير مراجعه شود:                                                                                                   

1-     مقدمه استاد بهار بر كتاب هفتصد ترانه نوشته حسين كوهي كرماني

2-     مقدمه استاد بهار بر كتاب ترانه هاي محلي ايران – حسين كوهي كرماني

3-     ترانه و ترانه سرايي در ايران نوشته احمد پناهي سيستاني

4-     از نيما تا روزگار ما (جلد سوم )نوشته يحيي آرين پور

5-     فرهنگ مردم كرمان نوشته لريمر ترجمه فريدون و همن

ادامه دارد

 

 

فرهنگ روستا- دوبیتی ها(1)

       فرهنگ روستا- دوبیتی ها

پیش گفتار(۱)

      پيش از اين ، زماني كه هنوز روستاي ما همانند بسياري ازروستاها قلب تپنده تري داشت و كانون زندگي بسياري از خانواده ها و خانوارهایی بود که هر یک با دنیایی آرزو و امید در آبادانی این روستا می کوشیدند. در آن زمان جوانان وپا به سن گذاشته گان فراوانی بودند كه در حين كار و تلاش  زندگي در صحرا و بيابان ، در سفر و حضر و در لحظات خلوت خويش اشعاري را زير لب زمزمه مي كردند و در واژه واژه هر بيت آن احساسات و آرزوها ی قلبي و اندیشه های خود را بازگو مي كردند.

      هم بودند جوانان عاشقي كه با لحن و لهجه اي زيبا سرشار از شوق و آرزو حالات دروني خود را با آوازي دلنشين مي خواندند. همچنين بودند زنان و دختراني كه در پشت كارگاه هاي بافندگي خانگي، يا در حين انجام كارها و وظايف روزانه، يا در هنگام لالايي خواندن در گوش كودكان خود گاه دوبيتي هايي را نيز از احوالات روحي ، احساسي و نيز گله مندي خود از دوري و بي وفايي يار و آرزوها و آمال خود مي خواندند.

      گاه در دل روز يا شبهايي سرشار از سكوت و آرامش،آواز دلنشين شباني كه گله را در جايي خوابانده بود در کنار آتش برافروخته همراه با نواي ني خود اشعاري را مي خواند و شب روستا را پر مي ساخت از كلماتي كه بسان جويباري از احساس و مهر و عشق از هر سو جاري مي شدند و بگوش ها و سینه ها فرو می نشستند و مردم این اشعار را به دوبيتي می شناختند. شبانان روستا يكي از پرو پا قرص ترين دلبستگان به اين اشعار بعد از جوانان عاشق دلسوخته محسوب مي شدند .بسياري ازدوبيتي هاي زيبا و دلنشين وصف حال و كار شبانان و عاشقاني است كه به احتمال قوي بايد از زبان همين افراد جاري شده باشد.

      طبيعت با تمامي جلوه هاي خود در زمزمه هاي خوانش (خواندن)این اشعار روستاييان موج مي زند.گفتمان این دوبیتی ها با استفاده از واژگاني كه کاربرد روزمره داشتند چنان دركنار هم قرارمي گرفتند كه زندگي روستا را با همان رنگ و بوي واقعي خود تصوير مي كردند.هيچ تلاش ساختگي نیز در پيدا كردن واژه ها و قالب هاي شعري براي گوينده مطرح نبود .شايد عنصر اصلي مورد نياز برای خلق این اشعار  وجود ذوق و درك  و لمس واقعي زندگی بود و نه چیز دیگر. هم از این روست که این دوبیتی ها هنگامی که با همان لهجه ی محلی خوانده می شوند بخوبی می توانند حالات درونی گوینده را بیان نمایند.

      چوپاني كه در آخرين لحظات باقي مانده ي روز قصدانجام فريضه نماز را دارد و گله نیز شتابان براي بازگشت به روستاست ،او را در تنگناي وقت و زمان قرار مي دهد و ناگزيرش مي سازد از شتابان نماز گذاشتن . پيش از شروع نماز مكنونات قلبي خود را به اين زيبايي با خداي خود در میان می گذارد که ناخود آگاه انسان به یاد موسی وشبان مثنوی مولانا می افتد:

نمازي مي خونم رو ور تل زرد       خدايا قبول كن كه گله م رفت

      فضاي روستا تا پيش از غلبه امواج راديو و تلويزيون پر از اين نوع اشعار ساده اما به لحاظ مضامین،مملو از موضوعات ادبی ، مردم شناسی ، جامعه شناسی و... بود .بي جهت نيست كه ديگر مانند گذشته دوبيتي ساخته نمي شود. حتي در روستا ها هم اين نغمه هاي شيرين ديگر كمتر بگوش مي رسد. شايد به جرات بتوان گفت تنها كساني كه باقي مانده اند و اين اشعار را مي خوانند (البته اگر راديوی خود را خاموش كنند)همين چوپانان باشند. بی تردید تغییر فضای عمومی روستاها یعنی رسوخ بلامنازع زندگی شهری نقش تعیین کننده ای در بروز این پدیده دارد.

ادامه